Y Dược Học Việt Nam
Tục đoạn là một vị thuốc quý lâu đời trong Đông y. Từ xa xưa, y học cổ truyền đã ghi nhận những công dụng tuyệt vời của tục đoạn trong việc hỗ trợ điều trị nhiều chứng bệnh, đặc biệt là khả năng “tiếp cốt” (nối liền gân xương), an thai và điều hòa kinh nguyệt.
Nhận diện cây tục đoạn dược liệu
Tục đoạn có tên khoa học là Dipsacus japonicus Miq. thuộc họ Tục đoạn – Dipsacaceae. Cây tục đoạn là cây thân thảo có chiều cao trung bình từ 1,5 đến 2 mét. Thân cây nổi bật với sáu cạnh, trên mỗi cạnh lại có một hàng gai thưa. Lá cây mọc đối nhau, không có cuống, phiến lá hình mác với răng cưa dài và đầu nhọn. Cụm hoa của cây có hình trứng hoặc hình cầu, mọc trên cành dài khoảng 10 – 20cm và phủ một lớp lông cứng. Hoa có màu trắng, sau khi tàn sẽ kết thành quả hình tứ cạnh, màu xám trắng, dài khoảng 5 – 6mm.
Tục đoạn ưa sống ở các vùng núi cao mát mẻ, có bóng râm, và thường ở các tỉnh như Sơn La, Hà Giang, Lào Cai. Thời điểm thu hoạch dược liệu tốt nhất là vào mùa thu đông (khoảng tháng 11 – tháng 12). Người ta sẽ đào lấy phần rễ già, cẩn thận rửa sạch đất cát, cắt bỏ phần cổ rễ và các rễ con, sau đó mang đi phơi trong bóng râm hoặc sấy nhẹ cho đến khi khô hoàn toàn.
Đặc điểm và sơ chế rễ tục đoạn
Rễ tục đoạn sau khi sơ chế có hình trụ, thường hơi cong. Đầu trên của rễ to hơn và thuôn nhỏ dần về phía dưới. Bề mặt bên ngoài có màu nâu nhạt hoặc xám, với nhiều nếp nhăn dọc và các lỗ bi nằm ngang. Rễ tục đoạn khá giòn, dễ bẻ gãy, mặt cắt lởm chởm, có màu xám hoặc nâu vàng, và dễ dàng nhận thấy các bó mạch xếp theo hình xuyên tâm. Vị của tục đoạn hơi đắng, có chút ngọt nhẹ và có mùi thơm nhẹ đặc trưng.
Trong y học cổ truyền, rễ tục đoạn thường được bào chế theo hai phương pháp chính để tăng cường hiệu quả điều trị:
– Tục đoạn chế rượu (Tim tục đoạn): Rễ tục đoạn được cắt lát, sau đó phun đều rượu và ủ trong khoảng 30 đến 60 phút để rượu ngấm đều vào dược liệu. Tiếp theo, dược liệu được sao ở nhiệt độ vừa phải cho đến khi có màu hơi đen. Tỷ lệ thường dùng là 1 lít rượu cho 10kg tục đoạn.
– Tục đoạn chế muối (Diêm tục đoạn): Tương tự, rễ tục đoạn được cắt lát. Muối ăn (khoảng 200g cho 10kg tục đoạn) được hòa tan trong khoảng 500ml nước, sau đó phun đều lên dược liệu và ủ trong 30 đến 60 phút. Cuối cùng, dược liệu được sao khô hoàn toàn ở nhiệt độ vừa phải.
Công dụng nổi bật của tục đoạn
Thành phần hóa học của tục đoạn bao gồm tinh dầu, saponin và tannin, mang lại nhiều tác dụng dược lý quý giá. Trong Đông y, tục đoạn được biết đến với những công dụng chính sau:
– Giảm đau, tiêu viêm: Hỗ trợ trong các trường hợp đau nhức xương khớp, mụn nhọt.
– Điều trị tổn thương: Đặc biệt hiệu quả trong các trường hợp nhức gân xương, sai khớp, bong gân, giúp phục hồi chức năng vận động.
– Hỗ trợ sản phụ: An thai, giảm nguy cơ sảy thai, điều trị rong kinh, băng huyết và lợi sữa sau sinh.
– Bồi bổ cơ thể: Được dùng như một vị thuốc bổ toàn thân, giúp xoa dịu các cơn đau do chấn thương.
– Cầm máu: Có tác dụng trong một số trường hợp xuất huyết.
Liều dùng thông thường của tục đoạn là từ 9 đến 18 gram mỗi ngày, thường được sử dụng dưới dạng thuốc sắc hoặc ngâm rượu.
Ứng dụng tục đoạn trong các bài thuốc cổ truyền
Tục đoạn là thành phần quan trọng trong nhiều bài thuốc Y học cổ truyền, được sử dụng để điều trị đa dạng các chứng bệnh:
– Hỗ trợ an thai: Kết hợp với đỗ trọng, táo đỏ.
– Điều trị đau nhức xương khớp, gãy xương, bong gân: Thành phần trong bài thuốc “tiếp cốt tán” cùng nhiều vị thuốc khác.
– Hỗ trợ phụ nữ sau sinh: Trong bài thuốc “tử mẫu bí lục”.
– Điều trị khí hư, bạch đới, dọa sảy thai: Kết hợp với đương quy, hoàng kỳ và các vị thuốc khác.
– Bồi bổ can thận, giảm đau lưng, mỏi gối: Kết hợp với ngũ gia bì, ý dĩ nhân và các vị thuốc bổ.
– Điều trị đau nhức chân tay do phong thấp: Kết hợp với ngưu tất, tỳ giải và các vị thuốc trừ phong thấp.
– Bổ can thận, mạnh gân cốt cho người già: Kết hợp với ngưu tất, đỗ trọng, hà thủ ô và các vị thuốc bổ khác.
– Điều trị đau lưng, mỏi gối do hư hàn: Kết hợp với tỳ giải, ngưu tất, đỗ trọng và mộc qua.
Lưu ý quan trọng: Người có chứng thực nhiệt không nên sử dụng tục đoạn.
