Y Dược Học Việt Nam
Loading...
Chỉ xác, vị thuốc quý nổi tiếng với khả năng hỗ trợ tiêu hóa và các vấn đề tim mạch theo cả y học cổ truyền và hiện đại. Hiểu rõ về chỉ xác sẽ giúp chúng ta tận dụng hiệu quả giá trị của nó trong chăm sóc sức khỏe.
Đặc điểm chung của Chỉ xác
Chỉ xác, còn có tên gọi khác như Nô lệ hay Thương xác, là quả gần chín đã được phơi khô của một số loài cây thuộc chi Citrus trong họ Cam (Rutaceae). Về mặt hình thái, quả chỉ xác thường có hình bán cầu, đường kính dao động từ 3 đến 5 cm. Lớp vỏ có màu nâu hoặc nâu thẫm, ở phần đỉnh quả có thể quan sát thấy các điểm túi tinh dầu lõm xuống và dấu vết còn lại của vòi nhụy hoặc cuống quả. Khi cắt ngang, lớp vỏ giữa của quả có màu trắng vàng, dày khoảng 0.4 đến 1.3 cm, và chứa một đến hai hàng túi tinh dầu ở phía ngoài. Chất của quả cứng, rắn và khó bẻ gãy. Bên trong, ruột quả được chia thành 7 đến 12 múi (trong một số trường hợp có thể lên đến 15-16 múi), các múi này khi khô sẽ nhăn nheo và có màu nâu đến nâu thẫm, chứa hạt bên trong. Chỉ xác có mùi thơm đặc trưng, vị đắng và hơi chua.
Tại Việt Nam, cây được trồng và đôi khi mọc hoang ở một số tỉnh miền Bắc như Thanh Hóa, Cao Bằng, Lạng Sơn, Nghệ An, Hà Tĩnh. Đây là loại cây gỗ nhỏ, ưa ẩm và ánh sáng, có đặc điểm rụng lá vào mùa đông và ra lá non, hoa vào giữa mùa xuân. Tuy nhiên, so với các loại cây cam, chanh, quýt, bưởi, sự đa dạng và khu vực trồng của chỉ xác không phong phú bằng.
Quá trình thu hái chỉ xác thường diễn ra vào khoảng tháng 7 – 8, khi thời tiết khô ráo. Người ta hái những quả còn xanh, bổ ngang làm đôi và sau đó phơi hoặc sấy nhẹ ở nhiệt độ 40-50°C cho đến khi khô hoàn toàn. Để chế biến thành các dạng thuốc khác nhau, chỉ xác có thể được làm thành phiến bằng cách loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, nạo bỏ ruột và hạt, rồi thái lát ngang và tiếp tục phơi hoặc sấy khô. Một phương pháp chế biến khác là sao tẩm cám, trong đó phiến chỉ xác được sao với cám đến khi có màu vàng thẫm, sau đó sàng bỏ cám và để nguội. Việc bảo quản chỉ xác khô cần được thực hiện ở nơi khô ráo để tránh bị mốc mọt. Bộ phận được sử dụng làm thuốc chính là quả ở giai đoạn gần chín.
Thành phần hóa học của Chỉ xác
Về thành phần hóa học, chỉ xác chứa nhiều hoạt chất có giá trị dược lý, bao gồm tinh dầu (với các thành phần như α-Pinene, Limonene, Camphene), flavonoid (như Hesperidin, Neohesperidin, Naringin), pectin, saponin, alcaloid và các acid hữu cơ.
Trong y học cổ truyền
Trong y học cổ truyền, chỉ xác được biết đến với vị đắng, tính hàn và quy vào kinh Vị và Tỳ. Tác dụng chính của nó là phá khí, tiêu đờm và trừ tích trệ, với tác dụng hòa hoãn hơn so với vị thuốc Chỉ thực. Do đó, nó thường được sử dụng để điều trị các chứng ngực trướng đau do khí trệ và khó tiêu do đờm trệ.
Trong y học hiện đại
Các nghiên cứu Đông y hiện đại cũng đã nghiên cứu và chỉ ra những tác dụng tiềm năng của chỉ xác. Trong lĩnh vực tim mạch, các thành phần của chỉ xác, đặc biệt là Neohesperidin, có khả năng tăng cường chức năng tim mạch và huyết áp mà không gây tăng nhịp tim. Thuốc cũng cho thấy tác dụng co mạch, tăng sức cản tuần hoàn ngoại vi và tăng co bóp cơ tim. Đối với hệ tiêu hóa, chỉ xác có thể hỗ trợ điều trị rối loạn chức năng tiêu hóa bằng cách vừa làm giảm trương lực cơ trơn ruột và chống co thắt, vừa có thể kích thích làm tăng nhu động ruột, tùy thuộc vào trạng thái cơ thể và liều lượng sử dụng.
Liều dùng và các bài thuốc sử dụng Chỉ xác
Liều dùng thông thường của chỉ xác là từ 3 đến 9 gram mỗi ngày, thường được sử dụng dưới dạng thuốc sắc và phối hợp với các vị thuốc khác trong các bài thuốc. Kinh nghiệm dân gian cũng ghi lại nhiều bài thuốc sử dụng chỉ xác để điều trị nhiều bệnh lý khác nhau, từ các vấn đề tiêu hóa ở trẻ em, đau răng, tiêu chảy, khó tiêu, đến các ứng dụng trong sản phụ khoa và điều trị các chứng sưng đau.
Lưu ý khi sử dụng
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng những người có tỳ vị hư hàn, không có tích trệ, và phụ nữ có thai yếu không nên sử dụng chỉ xác. Mặc dù có nguồn gốc tự nhiên, chỉ xác vẫn là một vị thuốc có chỉ định, chống chỉ định và có thể gây tác dụng phụ. Do đó, việc sử dụng chỉ xác cần thận trọng và tốt nhất là dưới sự hướng dẫn của các chuyên gia y tế để đảm bảo an toàn và hiệu quả điều trị.
